Излагање на Митрополитот Запорошки и Мелитополски г. Лука на меѓународната научна конференција „Влијанието на Цариградската патријаршија врз судбината на православието во Украина“, која се одржа на 17 октомври 2024 во Белград, а беше организирана од Центарот за руски студии на Факултетот за политички науки на Белградскиот универзитет.
Случувањата поврзани со неканонското мешање на Цариградскиот патријарх Вартоломеј и неговиот Синод во Украинската црковна криза и создавањето на „Православната црква на Украина“ (ПЦУ) многу православни архијереи и аналитичари со право ги сметаат за дел од проект со пошироки размери, кој има за цел унификација на христијанскиот свет под водство на Ватикан, со учество на Фанар. Напорите на Вселенската патријаршија насочени кон пропагирање на идејата „прв без еднакви“, како и активниот екуменски дијалог со Римокатоличката црква, доведоа до значајни промени во светското православие. Во овој контекст, проектот „ПЦУ“ претставува експериментален полигон за испробување методи и практики за разорување на воспоставениот поредок во односите меѓу помесните православни цркви и искривување на екуменскиот дијалог. Овој реферат е посветен на анализа на овие процеси, проценка на последиците, како и разгледување на начините за заштита на канонскиот поредок во сегашната црковна ситуација.
Во последните години, Вселенскиот патријарх Вартоломеј активно пропагира концепција на „прв без еднаквите“, која наметнува многу прашања и предизвикува загриженост во другите помесни православни цркви. Според оваа концепција, Цариградскиот патријарх стекнува посебен статус во православниот свет, кој не подразбира само првенство по чест, туку и првенство по власт. Поради таквото позиционирање, Патријархот Вартоломеј презема овластувања кои не се предвидени со каноните и историската пракса на православието.
Залагајќи се за идејата за своето првенство на православниот Исток, Фанар тежи кон зближување со Ватикан. Заедничките богослужби и молебени на претставниците на Цариградската патријаршија и Римокатоличката црква станаа вообичаена појава. Интересни се изјавите на самиот Патријарх Вартоломеј за желбата да се обедини со Римокатолиците. На пример, во 2021 година, на прославата во чест на Светиот апостол Андреј Првоповикан, во Цариград присуствуваше делегација од Ватикан на чело со кардиналот Курт Кох. Патријархот Вартоломеј во својата проповед истакна дека неговите средби со папата Франциск ја засилуваат желбата за „заедничкиот путир на Евхаристијата“. Ова укажува на активни обиди за зближување на Фанар со Римокатоличката црква. Слични појави повеќепати се потврдени, особено пред прославата на 1700-годишнината од Првиот вселенски собор, во 2025 година.
Во овој контекст важно е да се истакне дека Православната Црква повеќе пати ја осудувала Унијата. Светското православие уште во 2003 година преку претстоителите на сите помесни православни цркви изрази солидарен став по повод Унијата и обидите за воспоставување унијатска патријаршија во Украина. Овој одговор е даден во меморандумот на кардиналот Валтер Каспер кој во име на Апостолската столица се обратил до Неговата Светост Патријархот Московски и на сета Рус г.г. Алексиј II. Откако патријархот Алексиј го проследи меморандумот до поглаварите на сите помесни цркви, тие испратија свои одговори до Римскиот папа, вклучително и Цариградскиот патријарх Вартоломеј, кој му упати специјално послание. Унијата во овие посланија е карактеризирана како еклисиолошка ерес која нема право на постоење во христијанството, а создавањето на украинска унијатска патријаршија – како крајно непријателски и злонамерен чекор кон Православието. Освен тоа, во Заедничката декларација која ја потпишаа Патријархот Московски и на сета Рус г.г. Кирил и Римскиот Папа Франциск за време на средбата во Хавана во 2016 година, методите на унијатството и прозелитизмот се прогласени за неприфатливи.
Сепак, без оглед на овој солидарен протест, Вселенскиот Патријарх Вартоломеј и понатаму ја пропагира својата еклисиолошка концепција на „прв без еднакви“, подготвувајќи терен за глобална Унија. Веќе сега се гледа дека оваа тежнеење кон обединување неизбежно ќе доведе до длабоки промени во сите аспекти на православниот живот, вклучувајќи ги основите на верoнауката, богослужбената пракса и канонскиот поредок. Особено, имајќи ги предвид неодамнешните зборови на папата Франциск кои ги изговори на 13 септември 2024 година во Сингапур при средба со младината, на која присуствуваа претставници на пет различни религии. Тој на оваа средба изјави дека „сите религии се пат кон Бога“.
На примерот на Украина, Фанар ја остварува стратегијата на обединување која подоцна може да биде применета на пошироко ниво. Нејзината првобитна цел е формирање нова Унија врз основа на „ПЦУ“ и Украинската Грко-католичка црква (УГКЦ). Доколку оваа задача биде остварена, Цариградската патријаршија и Ватикан би почнале да го користат „украинскиот преседан“ како доказ за тоа дека обединувањето на Православните и Римокатолиците без промена на догмата во нивното учење е остварливо и реално.
Основањето на „ПЦУ“ во 2018 година со давањето на Томос за автокефалност претставува појдовна точка за отпочнување на соодветниот експеримент. За ова сведочат подоцнежните настани во Украина кои следуваа по деструктивниот чекор на Вселенскиот патријарх.
Еден од главните елементи на овој проект претставува соработката на „ПЦУ“ со Украинската Грко-католичка црква. Од „Евромајдан“ и настаните од 2014 година, заедничките молебени и акции на претставниците на Думенковата творба и унијатите во Украина станаа вообичаена појава. Овие заеднички дејствија треба да прикажат масовност и да ја покажат можната унија на двете конфесии. Меѓутоа, очигледно е дека ваквите иницијативи не се случуваат поради духовна потреба, туку се диктирани од политичката конјунктура и желбата за создавање привид на единство.
Предводникот на „ПЦУ“ Епифаниј Думенко повеќе пати изјавуваше дека се стреми кон продлабочување на односите со УГКЦ, истакнувајќи дека евентуалното обединување ќе зависи од глобалниот православно-римокатолички дијалог: „Овој клуч [за обединување на двете украински верски организации – заб. мит. Лука] не се наоѓа во Украина, туку во Рим и Цариград, бидејќи таму се водат екуменските разговори. Во иднина од тоа ќе зависат и нашите односи овде, во Украина. Меѓутоа, овие односи се добри и верувам дека во иднина ќе стануваат само уште подобри“ – рече поглаварот на „ПЦУ“ на 12 септември 2019 година на средбата одржана на Националниот универзитет „Лавовска политехника“.
Присуството на Римокатолици на богослужбите на архијереите и клирот на „ПЦУ“ непосредно ги илустрира понатамошните движења кон Унија.
Подеднакво значаен правец во ширењето на „Овертоновиот прозорец“ во унијатските процеси претставува и разработката на операциите за практично голтање и „варење“ од страна на УГКЦ на еден од деловите кои се одвоија од „Украинската автокефална православна црква“ („УАПЦ“) (поранешната Харковско-полтавска епархија на „УАПЦ“). Ватикан ја дозволи и одобри оваа постапка и така de facto создаде прв преседан во историјата на современа Украина во вид на преминување во унија на верска структура која се позиционирала како православна. Според мислењето на стручњаците, оваа иницијатива треба да се смета за своевидна финална фаза на технологијата на интеграција на украинското православие во католичките структури. Патем, во врска со тоа треба да се обрне внимание и на фактот дека процесот на спојување на „УАПЦ“ продолжи дури и после создавањето на „ПЦУ“ како место за собирање на различни организации кои од православието отишле во раскол. Ова уште еднаш сведочи за тоа дека унијатите структурата која ја формирал Фанар не ја доживуваат како самостоен и рамноправен играч на долги патеки во религиската сфера на Украина. Не само тоа, туку тие за „ПЦУ“ подготвуваат нешто поинаква, многу помалку значајна и благодарна улога.
За нејзините карактеристики и контури може да се суди врз основа на интервјуто кое поглаварот на УГКЦ Свјатослав Шевчук го даде за изданието (на украинскиот весник, заб. прев.) „Обозреватељ“ од 18 март 2019 година. Прво, поглаварот на украинските унијати истакна дека добил согласност од раководителот на „ПЦУ“, Думенко, за одржување редовни средби во текот на кои ќе се разгледуваат перспективата и параметрите за зближување на двете структури. Второ, овој процес ќе се одвива во рамките на патеката која страните ја усогласиле. Притоа, Шевчук истакна дека УГКЦ веќе има соодветна патека која може да биде модифицирана во согласност со визијата на „ПЦУ“. Ова de facto значи дека унијатите својата концепција ќе ја применат како основа за соодветното спојување. Трето, од интервјуто на Шевчук станува јасно дека УГКЦ ќе се ориентира кон бавно и внимателно голтање на „ПЦУ“.
Поради тоа, за извесно време е планирано воздржување од формирање заедничка структура, а главните напори се насочени кон обнова на „евхаристиското општење“ со организацијата на чие чело стои Епифаниј и „можноста за служење на света Литургија на истиот престол“. Четврто, поглаварот на унијатите јасно стави до знаење кого смета за постар, а кого за помлад партнер во идниот двоец. Според неговите зборови, УГКЦ – за разлика од „УПЦ“ – не е „локална црква“ чии парохии се наоѓаат исклучиво во Украина. И ова на унијатите им дава право не само да се обидуваат да добијат статус на патријаршија, туку и во својство на „глобална Црква, која има de facto изградени структури на патријаршиско управување“ да го преземе духовното раководење со целата украинска дијаспора. Петто, паѓа в очи демонстративното избегнување на Шевчук да одговори на прашањето за тоа дали е можно „рамноправно“ обединување на УГКЦ и „ПЦУ“.
Фактичкото проголтување на „ПЦУ“ од страна на унијатската Црква ќе се одвива многу деликатно, а за широката публика незабележливо. Како што рече Шевчук, унијатите не планираат во првата фаза да формираат какви било метаструктури заедно со „ПЦУ“.
Засега станува збор за воспоставување „евхаристиско општење и заедничко служење литургија“, што би им било потребно на римокатолиците. Имено, ако унијатите ги убедат претставниците на „ПЦУ“ да служат заедно и, да речеме, да се „причестуваат од еден путир“, тоа ќе претставува очигледно признавање на духовната власт на римскиот папа над Думенковата творба. После тоа, расколниците од реалното влегување на „ПЦУ“ во составот на УГКЦ ќе ги дели само мал чекор.
На практично ниво, еден од најважните механизми за остварување на овој процес ќе претставува соодветната идеолошка обработка на „свештеничките“ кадри на „ПЦУ“, како и формирање на заедничка „богословска“ база која ја оправдува новата Унија. Во прилог на таквиот заклучок, меѓу другото, говорат зборовите на Думенко кои ги изрече на програмата на каналот ICTV набргу по неговиот избор за поглавар на новата верска структура: „Ние дадовме контури на одредена траса на нашата претстојна соработка (со УГКЦ) и во иднина ќе бараме допирни точки кои ќе нѐ спојуваат. Ова се однесува на сферата на духовното образование и на други области на нашиот живот,“ – изјави тогаш раководителот на „ПЦУ“.
Треба да се обрне внимание и на неодамна најавената одлука за заедничка прослава на Велигден 2025 година која е објавена на Собирот на архијереите на вселенскиот престол. Според соопштението на изданието „Ромфеа“ во мај 2025 година во Никеја (Витинија) свечено ќе биде одбележана прославата на 1700-годишнината од Првиот вселенски собор во која ќе учествува римскиот папа Франциск. Претставниците на прес-службата на Цариградската патријаршија изјавија дека во духот на Собирот е изразена желба Источното и Западното христијанство заедно да го слават Велигден. Ова треба да биде почеток на одредување на заеднички датум за прослава на празникот секоја година. Ваквиот чекор ја истакнува намерата на Фанар да напредува кон Унија со Рим.
Во овој контекст важно е да сфатиме зошто Цариградската патријаршија е заинтересирана за воспоставување единство со Рим. Како што истакна професорот по црковно право на Правниот факултет на Аристотеловиот универзитет во Солун, Кириакос Кирјазопулос, целта на Ватикан во екуменскиот дијалог со Фанар се состои во тоа автокефалните помесни православни цркви да ги претвори во унијатски. Папскиот престол сака „Кодексот на канони на источните цркви“, кој во 1990 година го издаде папата-Полјак, Јован Павле II, да се применува на сите православни цркви. Имено, овој документ опфаќа догматски правила со кои понтифексот се наметнува како управител со првенство на власт.
Реализацијата на овој план е можна само во случај Патријархот Вартоломеј de facto да се претвори во „источен папа“ кој ќе може целосно самостојно да управува со целиот православен свет и да му наметнува одлуки кои ѝ одат во прилог на Римокатоличката црква. Токму оваа огромна власт која Ватикан ја признал, се обидува да ја оствари поглаварот на Фанар, уништувајќи на патот кон неа црковната соборност, легализирајќи расколнички структури и слабеејќи ги оние православни цркви кои се залагаат против сеопштото претворање на православните во унијати.
Процесите кои ги започна патријархот Вартоломеј веќе доведоа до разорување на сеправославното единство и до длабоки поделби во православниот свет. Денес сме сведоци на формирање нов модел на светско Православие во кој централно место зазема Цариградскиот патријарх со овластувања и привилегии без преседан. Ова ја менува самата природа на православното црковно уредување и му противречи на соборниот принцип кој се наоѓа во основата на Православната Црква. Главниот удар е насочен кон Руската православна црква (РПЦ) и кон црквите во балканскиот регион кои се најсилни противници на Унијата и властољубивите амбиции на Фанар, кои внесуваат „надменост на светот овој налик на чад“, како што картагинските отци некогаш му пишувале на римскиот папа Целестин. Целта на Цариградската патријаршија е да ги ослаби овие Цркви преку раздробување и изолација на меѓународно ниво. Ваков процес, меѓу другото, веќе забележуваме во балтичките земји.
Украина во оваа стратегија претставува главен пилот-проект. Следни цели можат да станат Молдавија, Белорусија и канонската територија на Српската Црква во која се планира создавање на поединечни „цркви“ по углед на „ПЦУ“ („парада на автокефалноста“).
Во овој контекст би сакал посебно да обрнам внимание на поддршката која УГКЦ и Фанар му ја даваат на предводникот на црногорската расколничка творба, Борис Бојовиќ. Така, Украинската грко-католичка црква помогна во неговата легализација поканувајќи го лидерот на „ЦПЦ“ (Црногорска православна црква, заб. прев.) на конференцијата „Заедно низ тешките воени времиња. Искуството на постјугословенските земји и Украина“ (Лавов, 17-18 април 2024 година).
Потоа унијатите му овозможија на Бојовиќ да ја користи нивната информациска платформа – порталот РИСУ. Во интервјуто кое го даде за овој ресурс, црногорскиот „архијереј“ рече дека неговата творба се надева дека ќе добие Томос за автокефалност од Цариградската патријаршија. Исто така изјави дека неговата творба одржува тесни контакти со Фанар, кој, според неговите зборови, испратил набљудувачи „за проучување на внатрешната организација“ на таканаречената Црногорска православна црква.
Проблемот е во тоа што во 2019 година во интервју за српскиот весник „Курир“ поглаварот на Фанар тврдеше дека никогаш нема да ѝ даде автокефалност на лажната, според неговите зборови „таканаречена“ Црногорска православна црква. Притоа, на дополнително прашање дали автокефалноста е можна ако на чело на „ЦПЦ“ дојде некој друг (наместо Мираш Дедеиќ) категорично одговори: „Не, не и не! Црква во Црна Гора е Српската Православна Црква и таму никогаш нема да има никакви промени.“
И еве, неколку години подоцна се појавија извесни „контакти“ со црногорските расколници. Така Фанар по којзнае кој пат покажа дека во неговите зборови и изјави не смее да се има доверба. Како во случајот со УПЦ, кога патријархот Вартоломеј повеќе пати тврдеше дека за единствен канонски поглавар на украинското православие го признава Митрополитот Онуфриј, но потоа упадна на туѓа канонска територија и им даде автокефалност на украинските расколници.
Кој гарантира дека со Српската Православна Црква нема да постапи на истиот начин? Претставниците на „УПЦ КП“ во украинското сценарио исто така долги години одржуваа тајни контакти со Фанар и на крајот го постигнаа она што го сакаа, кога се промени политичката конјунктура. А противречностите меѓу Вартоломеевите изјави и неговите постапки се замаглени со изобилство софистички аргументи.
Имајќи го предвид наведеното, посебна важност добива подготвеноста на помесните цркви да ја штитат чистотата на верата и канонскиот поредок. Соборниот ум на Вселенската Црква треба да даде оценка за дејствата на Фанар кои се поврзани со пропагирањето на идејата за „прв без еднакви“ и движењето во правец на унија со Ватикан. Овие дејства ги надминуваат рамките на споровите за јурисдикција и бараат длабоко осмислување и разгледување на ниво на целата Црква.
Имајќи ја предвид моменталната ситуација предлагам за разгледување некои мерки од општоцрковен карактер заради заштита на единството, канонскиот поредок и доктринарната чистота на Православието:
1. Зајакнување на „Аманскиот формат“: Средбата во Аман на иницијатива на Ерусалимската патријаршија претставуваше еден од првите чекори кон разгледување на настанатата криза во Православната Црква. Овој формат може да се развива како постојана платформа за дијалог и размена на мислења на помесните Цркви. Редовните средби според овој модел би помогнале во создавањето заедничка визија и механизми за заштита на канонскиот поредок, како и спречување на евентуални идни расколи.
Доколку се чини дека во оваа фаза е тешко да се обезбеди соодветна комуникација меѓу поглаварите на помесните цркви, треба да се обидеме да разгледаме други варијанти за воспоставување и одржување на постојана комуникација. На пример, формат на одржување систематски состаноци на овластени претставници на поглаварите на Црквите кои би имале право да зборуваат во нивно име и кои би поседувале уште низа сериозни овластувања.
2. Одржување на богословски дијалози и советувања: Важна улога во зачувувањето на единството игра разгледувањето на богословските проблеми поврзани со каноните, еклисиологијата и прашањата за првенството и соборноста. Организирање на богословски комисии во кои би влегувале претставници на разни помесни Цркви (на пример, оние кои учествуваат во „Аманскиот формат“) кои би подготвувале ставови за најчувствителните прашања за средбите на поглаварите на помесните Цркви. Тоа би овозможило подлабоко согледување на постоечките проблеми и наоѓање аргументирани одговори на богословските предизвици. Меѓу другото, еден од правците во ваквата работа би можел да биде анализата и разгледувањето на сеправославно ниво на документот на РПЦ „За извртувањето на православното учење за Црквата во постапките на хиерархијата на Цариградската патријаршија и излагањата на нејзините претставници“.
3. Зајакнување на улогата на помесните собори: Помесните православни Цркви можат да одржуваат свои собори заради осмислување на единствени ставови за клучните прашања на канонското уредување и односите со другите помесни Цркви. Препораките и одлуките на ваквите собори подоцна можат да бидат доставени на општоцрковно разгледување.
4. Општоцрковна осуда на расколничките дејства: Помесните цркви треба да дејствуваат во единствен фронт против кршењето на каноните и расколничките дејства и јавно да ги осудуваат. Ова ќе помогне во спречувањето на ширењето на лажни учења и зачувувањето на црковниот поредок.
5. Соработка со мирјаните и со клирот: Треба да се зајакнат врските во Црквата, да се повикуваат на разгледување сложени прашања, како клирот, така и мирјаните. Дијалогот во Црквата ќе овозможи создавање единствен став за насушните проблеми и ќе го зацврсти внатрешното единство. Тука важна улога играат црковната проповед, просветувањето и разјаснувањето на паствата за важните прашања на канонското уредување и еклисиологијата.
6. Спротивставување на надворешен притисок: Помесните цркви треба да се обединат заради заштита од надворешно мешање, без разлика дали се работи за политички притисок, делување на радикални групи или екуменистички иницијативи кои ја поткопуваат догматската основа и го нарушуваат канонскиот поредок. Црковната дипломатија на меѓународно ниво исто така треба да ја унапреди заштитата на црковните интереси и традицијата.
7. Единствен информативен простор: Создавањето на општоцрковен информативен простор кој ќе ја осветли и објасни позицијата на помесните Цркви во однос на спорните прашања, претставува важен инструмент за борба против дезинформации и манипулации. Официјалните црковни медиуми и интернет-платформи можат да помогнат во информирањето на верниците за ставовите на Црквата и за зајакнување на нејзиниот углед. Не само тоа, може да се разгледа опцијата за создавање заеднички информациски ресурс на кој ќе се презентираат ставовите на помесните Цркви за најважните прашања од свеправославната агенда, да се известува за најзначајните настани во животот на Црквите, а исто така да се води непосреден дијалог помеѓу теолошките и стручните кругови на помесните Цркви во врска со целокупната тематика што ги интересира (формат на стручен „Аман“).
Развојот и движењето по овие патеки, според моето мислење, ќе ѝ овозможи на Православната Црква да го сочува своето единство и идентитет, како и да одговори соодветно на предизвиците на денешницата.
