Богослужбени одежди

Во прво време свештенослужителите не носеле одежди при служењето на Божествената Евхаристија и останатите свештенодејствија. Меѓутоа, изгледа дека многу рано, под влијание на јудејската пракса, била воведена нивната употреба. Богословската смисла на одеждата, којашто ја наметнала и нејзината употреба, е дека свештенослужителот не ги извршува Светите Тајни сам од себе, туку со Христовата сила и со силата на свештенството на Црквата, кое тој го поседува преку ракополагањето од Светиот Дух, облечен во благодатта на свештенството, според молитвата, која свештенослужителот ја кажува за време на херувимската песна. Со одеждите се разликуваат степените на свештенството. Одеждите се облеки кои првобитно имаат световен происход, според регулативите за облекување од времето на нивното образување. Тоа биле и облеки со кои се одликувале одредени функции и носители на власта во старо време. Исто така, имаат претрпено влијание и од старозаветните свештенички облеки  или од симболиките што им биле давани. Иако во текот на вековите претрпеле неизбежни промени и нијанси, тие во основа ја задржуваат својата стара форма.

Богослужбените одежди им се доделуваат на свештенослужителите соодветно на трите степени на свештенство. Секој од нив ги носи одеждите на непосредно понискиот степен, понекогаш малку поразлични. Така, ѓаконот носи три (стихар, нараквици и орар), презвитерот носи пет (трите ѓаконски и доплонително појас и фелон), а епископот носи седум (петте презвитерски и дополнително уште две: омофор и надбедреник). Богословско-симболичката смисла што ѝ се давала на секоја одежда се разликува кај различните толкувачи, а често на секоја од нив ѝ се даваат многу симболизми, кои во повеќето случаи заемно или се надополнуваат или се судираат. Најстатичната точка, што се однесува до ова, се наоѓа во стиховите од псалмите кои го придружуваат облекувањето на секоја одежда за служење на Божествената Литургија. Свети Симеон Солунски, последен во долгата редица византиски толкувачи на богослужението (+1429), го познава разновидното предание на симболиките, но тој ја претпочита „целта на Црквата“ која се изразува преку стиховите што се кажуваат при облекувањето. Свештенослужителите го носат „потполното“ свештеничко одејание (облекување) при служење на божествената Литургија и во некои други, според типикот, одредени богослужби, како што се: утрената на Велика сабота и вечерните служби на Велики петок, Велигден и Педесетница. При сите останати Свети Тајни, како и при правењето вход на Вечерна и читањето Евангелие на Утрена, носат епитрахил и фелон,  епископот епитрахил и омофор, а ѓаконот стихар и орар. При останатите свештенодејствија од помала важност, свештеникот носи само епитрахил, а ѓаконот само орар.

Бојата на одеждите се одредува според периодот од литургиската година и според празникот. На Запад тоа е јасно и статично определено. На Исток статичното предание предвидува „пурпурна“ боја за време на Велигденскиот пост, а бела боја за Велигден и за велигденскиот пасхален период, за крштевка, за опело и за читање на неделното утринско Евангелие. Омофорот на епископот е секогаш бел, а порано се изработувал од овчо руно, според некогашната симболика што му е давана („изгубената овца“). Во продолжение следи опис на одеждите, според свештеничките степени.

Ѓаконски:

Стихар – хитон од горе до долу во форма на далматика, поширок и со пошироки ракави. Првобитно тој бил украсен со црвени ленти, кои на грчки јазик се нарекувале „стихос“ (στίχος), според што оваа одежда го добила својот назив „стихар“. Според симболиката, стихарот е светла облека на чистотата и на праведноста.

Нараквиците служат за придржување на краевите од ракавите на облеката. Нараквици носеле византиските дворски чиновници, а потоа од нив ги презело свештенството на Исток. За првпат се спомнуваат во едно писмо на Петар Антиохиски до Патријархот Михаил Керулариј (1054 година). Веројатно влегле во употреба многу порано од 11 век. Според симболичкото значење, тие се знак и показател на фактот дека рацете, со кои свештенослужителите ги извршуваат свештенодејствијата, всушност не се нивните раце, туку тоа се рацете на Господ Исус Христос, Кој го извршува делото на спасението во Црквата.

Орар – претставува платнена лента, која се носи на левото рамо, со краевите еден напред, а друг позади. Етимологијата на зборот „орар“ се толкува различно. Според едно толкување, називот произлегува од латинскиот збор „os, oris“, што значи „уста“. Поддржувачите на ова мислење сметаат дека орарот произлегува од платното, кое ѓаконот го ставал на левото рамо, и со кое ја бришел устата на оние кои се причестуваат. Според друго толкување, називот произлегува од латинскиот глагол „orare – се моли“, бидејќи ѓаконот со орарот укажува на моментот за молитва. Постои мислење и дека етимологијата на називот произлегува од грчкиот збор „ώρα – час“. Свети Симеон Солунски потеклото на називот го изведува од грчкиот глагол „ωραἲζειν – украсува“, бидејќи орарот го краси ѓаконот.

Орарот е една од најрано формираните богослужбени одежди. Потеклото му е поврзано со светска облека, слична по форма, која служела за бришење на лицето и на устата. Веројатно потекнува од Антиохија.


Презвитерски (свештенички):

Стихар – потесен од ѓаконскиот и со тесни ракави.

Нараквици – кај презвитерите и кај епископите имаат за цел да ги стегнат краевите од ракавите на стихарот. Нараквиците, што се користеле во византискиот период, биле двапати подолги од денешните и досегале речиси до лактите.

Епитрахилот произлегува од орарот и се носи на врат со двата краеви напред. Првобитно, по ракополагање на ѓаконот во презвитерски чин, орарот, што го носел на левото рамо, му се наметнувал и на десното рамо. Тоа е најраната форма на епитрахилот, која е зачувана во Западната црква. На Исток е значајно изменета во 15 – 16 век, односно двете делови од орарот биле споени со врвки, копчиња и, во некои случаи, со ѕвончиња. Во последно време во употреба навлегуваат  епитрахили, кои се изработени од едно цело платнено парче. Тоа уште повеќе го оддалечува епитрахилот од неговата древна форма. Најраните сведоштва за употреба на епитрахилот потекнуваат од 6 век. Без епитрахил, свештеникот не може да изврши ниту една богослужба. Во вонредни случаи, кога не може да се најде епитрахил, може да се употреби појас или парче платно. Ставајќи го епитрахилот, свештеникот покажува дека свештенството во кое е облечен, всушност, не е негово, туку е Христово.

Појасот е платнена лента, што презвитерот и епископот ја препашуваат над стихарот и епитрахилот, од практични причини. Исто како и повеќето одежди, појасот има световно потекло и бил во широка употреба уште од најстари времиња, а потекнува од грчко – римскиот начин на облекување. Појасот е симбол на послушност и на ревност, и го потсетува свештенослужителот дека не е како светските властодршци, кои владеат над народите, туку е верен и смирен служител, кој, според Христовиот пример, не доаѓа за да му служат, туку за да служи.

Фелон  – архаична облека без ракави, која се носи од главата надолу. Неговата употреба била широко распространета во древниот грчко – римски свет. Луѓето ја носеле оваа облека во официјални прилики или кога излегувале од дома. Таков бил фелонот, што го спомнува апостол Павле (2 Тим 4, 13). Византискиот император Теодосиј Велики (4 век) им забранил на сенаторите да носат воени хламидии, и заповедал тие да бидат заменети со други облеки, меѓу кои бил и фелонот. Оттогаш тој станал дел од облеката и на граѓанската администрација. Долго време фелонот се употребувал, истовремено, и како световна и како богослужбена облека. Разликата се состоела во тоа што на богослужбените фелони биле изобразувани крстови.  Како световна облека, фелонот се употребувал до 8 век, а по некои места и до подоцна.

До околу 12 век, фелон носеле и епископите. Кон крајот на 12 век, Цариградскиот патријарх служел со сакос само трипати годишно (Божик, Велигден и Педесетница). Значи, првобитно, правото на носење на императорскиот сакос му било дадено само на Цариградскиот патријарх. Постепено, тоа право преминало и на останатите поглавари на помесните Цркви (Кипарскиот, Трновскиот, Охридскиот и Пеќкиот). Во тој период, митрополитите носеле полиставриони (фелони, на кои се изобразени крстови), а епископите носеле обични фелони. Обичајот секој епископ да носи сакос на Литургијата потекнува од 18 век.


Епископски:

Стихарот е ист како презвитерскиот стихар, но по правило со две вертикални ленти од двете страни.

Нараквиците, епитрахилот и појасот се исти како презвитерските.

Надбедреникот е инсигнија, што ја носат епископите и одликуваните свештеници (архимандрити, игумени и протојереи). Претставува ромбоидно платно, кое виси над бедрото или над коленото на свештенослужителот. Надбедреникот потекнува од крпата, која имале право да ја носат римските конзули. Со неа тие давале знак за отворање на државните свечености. А воведувањето во литургиска употреба било поврзано и со миењето на нозете на Тајната вечера (сп. 13, 4-5). Затоа, на него се навезуваат крстови или икона на Воскресението или претстава на миењето на нозете, соодветно на неговите симболики. Постепено, веројатно од причина да изгледа поукрасен, надбедреникот почнал да се изработува од поцврст материјал.

До 17 – 18 век, надбедреници носеле само некои од епископите. Подоцна, право на нивно носење, како одликување, им е дадено на сите епископи, архимандрити и протојереи. Во грчката литургиска практика, надбедреникот се носи над коленото, па затоа се нарекува „ἐπιγονάτιον“ – надколеник. Во словенската литургиска практика, се носи од страна, над десното бедро, па затоа се нарекува „надбедреник“. Во руската литургиска практика, оваа инсигнија ја наракуваат „палица“, а постои и друга инсигнија, која се нарекува „надбедреник“. Според таа литургиска практика, надбедреник е правоаголно платно, закачено на неговите два агли и виси над левото бедро.

Според симболиката, што му е дадена со тек на времето, надбедреникот го симболизира духовниот меч, односно Божјото слово, со кое епископот (или свештеникот) е повикан да ги победува замките на непријателот (ѓаволот).

Омофор е одежда што архијерејот ја носи на рамењата. Тоа и е значењето на грчкиот збор „ὠμοφόριον“ – се носи на рамо. Во литургиска употреба имаме два вида на омофор: голем и мал.

Големиот омфор претставува широка лента од бело волнено платно, украсено со крстови. Потеклото му е световно, односно од палиумот што го носела високата римска, а подоцна и византиска, администрација (сенатори, конзули, магистри, антипати итн.). Го облекувале за време на разни процесии. Слична облека носел и византискиот император. Како епископска одежда почнал да се употребува по 6 век. Меѓутоа, тогаш големиот омофор не бил употребуван како богослужбена одежда, туку како одликување што им се доделувало на некои епископи, како високи државни чиновници во византиската империја. Во текот на 10 – 11 век, станал дел од одеждите на сите епископи. Првобитно, епископите и високата државна администрација носеле голем омофор, истовремено, во исти прилики (литии, процесии и при првото влегување во храмот). Според денес востановената практика, епископот става голем омофор на почеток од Литургијата, а го вади при читањето на Апостолот (тоа е всушност древниот, првобитен почеток на Литургијата). Исто така, го облекува за време на празнични литии, кои се извршуваат надвор од храмот.

Малиот омофор лежи врз рамењата на епископите за време на извршување на свештенодејствијата. Веројатно потекнува од монашкиот палиум, кој им бил даван на монасите во денот на нивниот постриг. Постои едно многу јасно сведоштво за богослужбената употреба на монашкиот палиум, од 365 година. Според него, монахот Евстатиј, и откако станал епископ на Севастија, продолжил да го носи својот монашки палиум.

Едно од најраните сведоштва за употреба на омофор како епископска богослужбена одежда наоѓаме кај свети Исидор Пелусиотски. Според него, омофорот е белег на епископството. Во поголемиот дел од древните писмени записи, кои го содржат чинот на ракополагање на епископ, се зборува само за еден омофор, што му се дава на новоракоположениот. Поконкретно, станува збор за малиот омофор.  Во полза на подревното потекло на малиот омофор (во однос на големиот) зборува и неговата упростена форма, која ѝ одговара на богослужбената форма што е карактеристична за првите христијански векови. Тогаш малиот омофор бил изработуван само од овча волна, а бојата му била бела. До појавата на сакосот, малиот омофор се облекувал врз фелонот.

Сакосот е современа епископска одежда, која го заменила фелонот, за што стана збор погоре. Зборот „сакос“ (σάκκος) е грчки, и во превод значи „вреќа“. За слична облека, изработена од груб материјал, се спомнува и во Сариот и во Новиот Завет (2 Цар 3, 31; 3 Цар 20, 32; Ер 48, 37; Јона 3, 5; 13, 4; Мт 11, 21; Откр 6, 12). Во тие времиња, таквото облекување било израз на тага, на покајание и сл. Тогашното „вреќиште“ немало ракави.

Сакосот, што денес го носат епископите, е облека што ја носеле византискиот император и високата државна администрација. Во тоа време, таа облека се нарекувала далматика, и претставувала богато украсена, златноткаена, облека без ракави. Предниот и задниот дел биле поврзани со врвки, а подоцна со ѕвончиња. Првобитно, ѕвончињата биле зашиени само на патријаршискиот сакос, подобно на Ароновата облека (2 Мојс 28, 34 – 35).

Императорот Алексиј I Комнин (11 – 12 век) му дал право на Лакедемонискиот епископ да носи императорски сакос на денот на неговиот избор за митрополит. Кон крајот на 13 век, императорот Андроник II му дал право на Монемвасискиот епископ да носи сакос. Некое време пред крајот на византискиот период, право на носење сакос добиле и архиепископите на Кипар, на Охрид, на Трново и на Пеќ. Теодор Валсамон (12 век) спомнува за сакос, што го носел Цариградскиот патријарх, повеќе како одликување отколку како богослужбена одежда. Охридскиот архиепископ Димитриј Хоматијан (13 век) забележува дека во негово време Цариградскиот патријарх служел со сакос само трипати годишно (Божик, Велигден и Педесетница). Во останатите денови продолжувал да служи со фелон. Во 15 век сакосот не бил меѓу одеждите што му биле давани на новиот епископ при ракополагање. Според свети Симеон Солунски, со сакос имале право да служат само некои митрополити, и бил без ракави. Од 16 век се појавиле првите сакоси со ракави. Практиката, сите епископи да носат сакос при служење Литургија, потекнува од 18 век.

Кон епископските одежди, заради истакнување на архиерејското достоинство, постепено биле додадени и други одличија: граден крст, енколпија (панагија со икона на Богородица), пастирски жезол, митра и дикири и трикири. Некои од овие одличија ги употребуваат и игумените на ставропигијалните манастири, како на пример пастирскиот жезол, а некои им се дадени и на презвитерите како белези на одредени функции: крст и надбедреник.  

Митрата е позлатено, ткаено, покривало, кое е украсено со икони и благородни камења, а на врвот има крст. Првобитно само Римскиот папа и Александрискиот патријарх носеле посебна круна, наречена тијара. Другите источни патријарси носеле венци или обични капи. Според свети Симеон Солунски, епископите носеле митра, која го симболизира Христовиот трнов венец. Ова негово мислење не било општоприфатено, затоа што епископот го симнува покривалото (митрата) за време на најважниот дел од богослужението. Исто така, свети Симеон наведува дека првобитно на Александрискиот патријарх му било допуштено да служи со покриена глава поради болест. Но, таа практика потоа преминала и кај неговите наследници. Римската и александриската тијара немаат ништо заедничко со византиската митра, која е преземена од облеката на персиските цареви. Нејзината форма претрпела влијание и од подоцнежните византиски императори.

Во Константинопол ја вовел Патријархот Кирил Лукарис во XVII век, кој прво бил Александриски патријарх, па потоа таа пракса се генерализирала. Неговите наследници им дале право на носење митри и на други митрополити (Никомидиски, Солунски и др.), а тие тоа право им го предавале на епископите, на кои им биле надлежни. Во половината на 18 век, сѐ уште само некои митрополити и епископи носеле митра. Во сите чинови за ракополагање на епископ, до тоа време, митрата не се спомнува како задолжителен дел од архијерејските одежди. Митрата не била давана како епископски белег за време на ракополагањето, туку потоа. Согласно старата практика, епископите носеле митра до почеток на библиските читања на Литургијата. Тогаш ја ваделе, за да ја извршат Светата тајна со непокриена глава, па повторно ја ставале непосредно пред отпустот.

Според руската литургиска практика, носењето митра е проширено и на архимандритите и на протојереите – митроносци. Разликата се состои во тоа што нивните митри се без крст на врвот. Ерменските свештеници секогаш носат митра, па затоа остро се осудувани од страна на византиските писатели полемичари, обвинувајќи ги за нарушување на апостолската заповед, според која мажите треба да се молат со непокриена глава (1. Кор. 11, 4).


Ипоѓаконите носат ѓаконски стихар и препашан орар. Чтеците денес носат расо, а порано носеле посебен фелон (еден вид стихар).

На крај, мандијата, со која се наметнуваат архијереите и игумените кога стојат на тронот, се смета дека произлегува, или од императорот, или од црната монашка мандија.


Користена литература:

1. Архимандрит Авксентий, Литургика – част първа, Пловдив 2006.

2.  Благой Чифлянов, Православна Литургика, София 2008.

3. Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λειτουργική Α΄, Θεσσαλονίκη 2000.