Пишува: Митрополит Керкирски г. Нектариј, Црква на Грција
Во времињата на лажна слобода и духовна млакост, семињата на заблудата и духовниот тоталитаризам се сеат молчаливо во срцата на луѓето. Веќе не се слушаат гасеници на улиците ниту викотници и протести; облиците на доминација се порафинирани, механизмите на дисциплинирање носат маска на нормалност. И при сето ова, демократијата се урнува не со бучава, туку со тивка и речиси помирлива воздишка.
Современиот свет, доминиран од сили што функционираат надвор од етосот на Евангелието, го води човекот во разновидна исцрпеност – телесна, умна и духовна. Економскиот притисок, несигурноста, стравот од неуспех и натрупаните долгови создаваат реалност која го разјадува човекот, не само како граѓанин, туку и како образ Божји.
Истовремено, бесконечниот проток на информации и навидум невиното занимавање со социјалните мрежи водат кон расеаност на умот, замор на срцето и загуба на духовната будност. Човекот веќе нема време да влезе во себе, да се помоли, да молчи, да застане пред Бога.
Манипулацијата на луѓето од глобалниот систем и неговите локални следбеници цели кон одржување и зајакнување на власта и контролата над општеството. Се базира на економски, политички и општествени структури што фаворизираат конкретни елити, кои треба да го заштитат постоечкиот поредок од преиспитувања и немири, додека функционира како алатка за насочување на мислите и однесувањата на масите, за да не се доведуваат во постоечките нееднаквости и центрите на моќ.
Меѓутоа, често го превидуваме и тоа дека современата манипулација на луѓето не е само политичка или економска; таа е длабоко и првенствено духовна.
Прашањето што се поставува императивно, филозофски и егзистенцијално, е: зошто не реагираме? Како е можно човечката свест, опремена со образование, информации, историско помнење и технолошки средства, да мирува пред сопственото поробување?
Првиот одговор се однесува на фактот дека политичкиот карактер на човекот е заборавен. Аристотел го опиша човекот како „политичко битие“. Денешниот човек, меѓутоа, изгледа дека ја заборавил оваа своја особина. Од граѓанин – стана потрошувач; од учесник во јавниот дискурс – пасивен примач на слики и вести; од носител на одговорност – идиот, во старогрчкото значење на терминот: а-политичен, неучесник.
Свети Григориј Богослов забележува дека „и молчењето во време кога се говори е грев”. Воздржувањето од одговорноста на збор и на дело претставува духовна грешка.
Големи филозофи, како Хајдегер, зборуваа за „секојдневноста на безличната анонимност” каде човекот се губи во толпата – „велат дека“, „познато е дека“, „се практикува да“ – предавајќи ја својата волја во безбедноста на множеството. Ова преместување на одговорноста на неодредено „друго“ е втемелено во масовната апатија. Не чувствуваме дека нè засега.
Зошто, сепак, луѓето се потчинуваат на власти што се бројно слаби?
Одговорот не е само политички, туку длабоко психолошки и егзистенцијален: слободата бара напор, избор, одговорност. Потчинувањето, пак, напротив: нуди безбедност и оддишка. Многумина го бираат, иако несвесно, второто.
Во православното предание, слободата не е очигледна состојба, туку резултат на борба; таа е плод на благодатта во соработка со волјата. Свети Максим Исповедник вели: „вистинската слобода е бесстрасноста (на грчки: ’апатија’, заб. прев.) во однос на страстите”. Односно, слободен е оној што не им се потчинува на страстите, стравовите и интересите, туку е способен да прави добро, дури и кога тоа значи судир со средината или власта.
Современите општества, и покрај техничкиот напредок, функционираат врз основа на создавањето на стравови и желби: страв за иднината, желба за потрошувачка, успех, постојана потврда.
Преинформираноста не нè разбудува, туку нè затапува. Не нè образува, туку нè заморува. Човек се фаќа во егзистенцијална инерција, предаден на сегашност без перспектива, без причина за борба.
Економијата не претставува едноставно неутрален механизам за управување со ресурси, туку еволуираше во еден од основните столбови преку кои може да се врши власт и општествена контрола. Во современиот свет, пристапот до основните добра – храна, живеалиште, работа, здравство – зависи директно од позицијата на секоја личност во економскиот систем. Ова создава однос на зависност, која станува предмет на манипулација, особено во периоди на криза или несигурност.
Невработеноста и несигурноста на работното место, што често произлегуваат како последица од економските политики, не го погодуваат само приходот туку и на самоперцепцијата на човекот. Човек економски зависен или отуѓен од производниот систем е повеќе подложен на страв и на потреба за стабилност. Така, станува поподготвен да прифати политики или општествени ставови што под други околности би ги оспорувал. Манипулацијата преку страв од сиромаштија секогаш е исклучително ефективна практика.
Дополнително, културата на консумеризмот, што е тесно поврзана со економскиот систем, создава вештачки потреби и го поттикнува човекот да ја изедначува среќата со потрошувачката. „Идеалниот граѓанин” во очите на современата економија е оној што троши без да се двоуми.
Преку рекламите и пазарот се наметнува систем на вредности што ја заменува критичката мисла со имитација и желба за општествена прифатеност. Така, поединецот бива манипулиран не преку репресија, туку преку неговите желби.
Друга критична алатка е долгот. Прекумерното задолжување – било на ниво на личност било на држави – функционира како механизам за контрола. Човекот што должи е помалку слободен да протестира, да ризикува, да оспорува. Истото важи и за земјите: економската зависност води кон политички или општествени отстапки.
Конечно, концентрацијата на богатството кај мала група од општеството не е само општествена неправда, туку создава огромна нерамнотежа на власта. Кога економските интереси ги контролираат медиумите, политичките одлуки или технолошките платформи, манипулацијата станува институционална и длабоко вкоренета.
Историјата нè учи дека интелектуалците – кога остануваат верни на својата мисија – можат да бидат очите на слепо општество. Меѓутоа, денес голем дел од интелигенцијата изгледа дека се повлече во сферата на неутралноста или – уште полошо – се претвори во слуга на власта.
Свети Јустин Поповиќ нагласува дека „вистинскиот интелектуалец е пророк, а пророкот не се потчинува, туку критикува“. Интелигенцијата што ја напушта својата улога како глас на критика завршува со одржување на постоечкиот систем, дури и кога тој е неправеден или нечовечен.
Многу современи мислители и академици ја претпочитаат безбедноста на теоретските универзитетски предавања или телевизиските панели од ризикот од спорење. Филозофскиот дискурс се стерилизира, се оддалечува од животот и се претвора во бесплодна техника. Резултатот е дека јавниот дијалог е лишен од подлабока морална и егзистенцијална критика; го оставија полето слободно за демагози и технократи.
Но и Црквата, која историски беше глас на одбрана на човечката личност, правдата и слободата, често покажува неактивна или молчалива позиција.
Христос не беше распнат за да ѝ служи на некоја власт, туку за да ја открие вистината за слободата на човекот наспроти секаков вид на доминација. Пророците од Стариот завет не беа бирократи, беа носители на остра критика и разбудување. Свети Јован Златоуст возгласува: „Ништо не е рамно на душата кога сака да се разбуди“. Ништо не е толку силно како душа што одлучува да се разбуди.
Кога, меѓутоа, Црквата не поттикнува на духовна будност, кога го избегнува критикувањето на неправдата за да ја одржи мирот со световните власти, тогаш ја предава својата мисија.
Василиј Велики, обраќајќи се до владетелите на своето време, не се плашеше да каже: „Не поднесувам да молчам за вистината“. Оваа светоотечка слобода на изразување недостасува денес.
Верниот народ нема потреба од политички молитвеници, туку од свештенички глас што критикува, разбудува и инспирира. Свети Григориј Ниски вели дека „не е суштината на Црквата молчењето, туку исповедањето“.
Црквата постои за да зборува, не за да молчи.
Сите големи филозофи се плашеа од свет каде луѓето нема да сакаат да се бунтуваат, бидејќи ќе бидат задоволни со своите окови. Иднината што ја живееме повеќе личи на ова: слободата не се потиснува со сила, туку со заведување/заблудување. Мислата не се забранува, туку станува непотребна. Различномислечките не се затвораат; едноставно престануваат да се слушаат.
Технологијата наместо да ослободува, често насочува. Демократијата наместо да активира, пасивизира. Јавната сфера наместо да образува, распарчува и дезориентира.
Всушност, се воспостави култура на рамнодушност; и тоа е новиот тоталитаризам: прифаќањето на отуѓеноста како природна состојба.
Свети Симеон Нови Богослов нè потсетува дека „просветлувањето на умот е неопходно за да ја познае човек вистината“. Духовната рамнодушност е темел на манипулацијата од секаков вид.
Прашањето, меѓутоа, останува: што може да се направи? Одговорот не е лесен.
Не постојат рецепти за спасение. Но, можеби постои почеток: будење на совеста. Сè додека постојат уште луѓе што се прашуваат, што оспоруваат, што се спротивставуваат внатрешно, власта не триумфирала целосно.
Ни требаат повторно мислители што нема да се плашат од вистината; свештеници што ќе кажат „да“ на Христос и „не“ на заблудата; граѓани што ќе ја отфрлат улогата на набљудувач и повторно ќе станат творци на политичкиот свет.
Свети Максим Исповедник потсетува: „Бесстрасноста не е инерција, туку слобода од страстите и дејствување на доблеста“. Вистинската бесстрасност е слободата да правиш добро.
Значи, денешната т.н. „апатија“ (што изворно значи „бестрастност“ бел. прев.) не е доблест, туку страшливост. И само покајанието, внатрешната преобразба, може да ја воскресне слободата од заборавот.
Слободата е внатрешна вежба, духовна будност, што почнува со тоа да не ја прифаќаме лагата, дури и кога е поудобна од вистината. Како што пишува свети Исак Сирин: „Кој не ја знае вистината, живее во незнаење; кој ја знае, а не ја извршува, од злоба станал бесрамен“.
Не нè спасува знаењето за вистината, туку нејзината примена. И тоа е почетокот на секое вистинско осознавање.