Дали е можно, и под кои услови, да се служи Литургија попладне или навечер во неделите, на празници или во други денови од годината, кога пастирските потреби го налагаат тоа?
Пред сѐ, служењето на Литургијата не е поврзано со ниту еден временски момент или период од деноноќието. Таа се движи над тоа, односно на некој начин е во безвремената сфера на Царството Божјо. Литургијата не е само икона и симбол на Царството Божјо, туку е негово реално и вистинско присуство. Индикативно е дека ниту една од нејзините молитви, во сите варијанти на литургиските типови од цел свет, не предвидува конкретна временска точка за нејзино служење. Такво нешто нема ниту во молитвите на собранието (на антифоните, на входот, на трисветата песна, на Евангелието, на сугубата ектенија, за огласените и за верните), ниту во литургиските молитви на приносот. Тоа станува појасно ако го споредиме првиот ред молитви со паралелните молитви од други богослужбени собранија, како што се молитвите на Вечерна, на Утрена, на Часовите, на Повечерието и на Полуноќницата, како и со молитвите од древните азматични богослужби: „Третошести час“ и „Панихида“. Сите овие се однесуваат на конкретни временски точки од деноноќието и се поврзани со сотириолошки настани што се случиле тогаш, упатувајќи ги и нашите соодветни прозби за тие часови. Особено е карактеристичен случајот со ѓаконските повици за молитва, при што на Утрената и на Вечерната богослужба јасно се определува времето за нивно служење („ да ја исполниме нашата утринска – вечерна молитва“, „цел ден – цела вечер“). На Литургијата не се определува време („да ја исполниме нашата молитва кон Господа“). Исто така, на богослужбите на Третиот, Шестиот и Деветтиот час се прави конкретен осврт на настаните што се случиле во тие часови (слегување на Светиот Дух, распнување и смрт Господови), а на Литургијата, иако се спомнуваат овие настани, сепак не се спојуваат со соодветните часови од деноноќието. Во двамилениумската историја на служење Литургија се среќаваат сите можни варијанти во однос на времето за извршување на Светата тајна. „Времето не ѝ се наметнува на Литургијата, туку Литургијата му се наметнува на времето“. По детално истражување и проучување на прашањето за поврзаност помеѓу Литургијата и времето и по неопходното историско осврнување на преданието на Црквата, до таков заклучок доаѓа отец Алкивиадис Каливопулос во неговиот труд „Време за служење на Божествената Литургија“, издаден во Солун 1982 година, на 218 стр.
Меѓутоа, веќе од 4. век времето за служење Литургија се зацврстило во две временски точки, без никогаш да престанат да постојат различни варијанти и можности по разни места и во разни времиња. Избирањето на часот не е случајно, не поради богословката смисла што отпосле му е дадена за да му даде причина на претпочитањето на тие часови, туку затоа што е израз на вековното и, достојно за почит, предание, кое е плод на опитот и на духовната и практична мудрост на Црквата. Поради таа причина поредокот што постепено се утврдил не само што не е резултат на своеволен избор, туку е израз на вера. Како духовна трпеза, пак, служењето на светата тајна на Евхаристијата и неминовно поврзаното со неа причестување, останало поврзано со материјалната трпеза, како што било на Тајната вечера и на евхаристиските собранија на првите христијани. Разликата се состои во тоа што, од благочестиви причини, духовното јадење и пиење му претходат на материјалното, а второво веќе не е заедничко, какви што биле „агапите“ во првовековната Црква, ниту се поставува во храмот, туку во нашите приватни домови. Исто така, од благочестиви причини служењето на Евхаристијата и, следствено, причестувањето на неа, веќе во 4. век (ако не и порано) како претпоставка го има таканаречениот „евхаристиски пост“. Под „евхаристиски пост“ се подразбира потполно воздржание од храна и пиење од вечерата или од полноќ. „Светињата на жртвеникот да ја извршуваат само луѓе што не јаделе“[1]. Според овој поредок, кога денот е посен и трпезата една, тогаш Литургијата се служи пред јадењето, односно во деветтиот час од денот (според нашиот современ часовник тоа е 15:00 часот). Кога е празничен ден или не е посен ден, тогаш Литургијата се служи пред ручек, односно помеѓу третиот и шестиот час од денот (според нашиот часовник, од 09:00 до 12:00 часот). На крај, како најпогодно време за служење Литургија се востановил терминот помеѓу 09:00 и 12:00 часот, а богословски се покажал како најсоодветен, затоа што служењето Литургија го претпоставува слегувањето на Светиот Дух на денот Педесетница во третиот час. Понови византиски текстови ги обвинуваат Латините поради тоа што служеле пред третиот час, односно „од рано наутро…, а не според озаконетиот час кога слегол Светиот Дух“. Но и покрај сето ова, монашкиот типик на свети Сава предвидува служење Литургија порано од третиот час, во неделите и на големите празници кога претходи бдение, „поради трудот на бдението“. Така се ограничува и времето на евхаристискиот пост, кој станува поголем во посните денови, помал во празничните денови кои имаат бдение, а во останатите денови од годината е со среден интервал. Се работи за многу мудро организиран систем, според кој времето за служење Литургија со причестување на неа и должината на евхаристискиот пост се усогласуваат со содржината на денот (празничен, обичен или тажен карактер).
Спротивно од празничните денови во кои имаме скратување на евхаристискиот пост, во посните денови евхаристискиот пост е продолжен. И така, во седмичните денови на Велигденскиот пост причеста не е поврзана со литургискиот крај на посниот ден, односно со 9. час, туку со првата богослужба на следниот ден, односно со Вечерната богослужба. Потоа следи единствената трпеза во тој ден – вечерата. Во деновите на уште построг пост, како што е предвечерието на Велигден (Велика Сабота), на Божик и на Богојавление ако не се паднат во сабота или недела, тогаш останува поврзаноста на Литургијата – причестување и Вечерна, но таа Вечерна богослужба се спојува на бдението како негов прв дел. Така, според јасните оределби на типикот, Литургијата завршува во вториот час од ноќта, односно околу 21:00 – 22:00 часот. Тоа повлекува и соодветно одолжување на евхаристискиот пост.
Сиот овој прекрасен и прецизен систем се разнишал во тешките времиња, кои имале сериозни последици дури и врз литургиските обичаи на христијаните, а делумно и на самите монаси. Во претходниот одговор видовме како Литургијата на претходноосветените дарови во седмичните денови на Велигденскиот пост била преместена наутро и како нејзиниот евхаристиски пост се изедначил со празничните денови. Истото се случило и со вечерните богослужбени собранија, односно со служењето Литургија и причестувањето на Велика Сабота и во деновите пред Божик и Богојавление. Во неделите, пак, поврзувањето на Литургијата со Утрената богослужба предизвикало убрзување на нејзиното служење, односно пред третиот час. Причината за тоа е очигледна. Не било практично за народот или не било пожелно и веќе не било возможно извршувањето на две одделни богослужбени собранија: еднаш да се собираат за Утрена богослужба во последните ноќни часови, а потоа повторно да се соберат за Литургија по третиот час од денот. Словенските Цркви следат друга пракса, која е повеке согласна со старото предание и со монашкиот поредок и е посоодветна за северните климатски услови. И манастирите ако не ја задржале секогаш старата пракса, почнале да служат Литургија порано, па дури и Литургија на претходноосветените дарови. Меѓутоа, ја задржале литургиската форма, па пред Литургијата ги читаат богослужбите на Третиот и на Шестиот час. Понекогаш, формата потсетува на тоа како треба да биде. Во секој случај, карактеристично е дека при сите тие прилагодливи преместувања, предизвикани од различни тешкотии на времињата, сепак останала архаичната поврзаност помеѓу евхаристискиот пост и Литургијата, иако значително скратен, особено во посните денови.
Неколку децении наназад, особено во големите градови, се применува во пракса промена во однос на времето на служење Литургија, чија важност и должина можеби не се вреднувани како што треба. Тоа е нешто што е аналогно и паралелно со враќањето на Литургијата на претходноосветените дарови во нејзиниот стар и правилен термин за служење, за што стана збор во претходниот одговор. Иницијатива за тоа покренаа клирици со нагласен пастирски интерес и со чувство за новите животни услови, особено на младите луѓе, на кои не им се олеснува со часовите за богослужење што се сметаат како преданиски и кои завладеале како такви. Ова особено важи за празничните денови. Познато е дека се паѓаат во работни денови не само светителски празници, туку и многу од големите Господови и Богородични празници, кои не се празнуваат стриктно во недела. Господовите и Богородичните празници: Воздвижение на чесниот крст, Воведение на Богородица во храмот, Сретение Господово, Оддание на Велигден, Вознесение Господово и Преображение, можеби ги полнат нашите цркви во парохиите со многужители по големите градови, па ни се создава лажно чувство дека е „многу добро“. Меѓутоа, во реалноста луѓето што тогаш се појдени во црква се од т.н. трета возраст, односно оние кои не одат на работа. Неможноста за учество на млади луѓе во овие празнични богослужбени собранија е нешто многу сериозно за денешно време. Тоа со себе носи долгорочна очигледна опасност за иднината на овие празници. Исто е и за светителските празници, па делумно дури и за богослужбените собранија во недела.
Решение постоело и се барало според монашката пракса за бденија. Манастирското предание секогаш имало влијание врз парохиската пракса, а денес има уште поголемо влијание поради цветањето на монашкиот живот во нашево време. Впрочем ноќните часови за богослужение биле и се омилени кај монасите и кај благочестивите христијани, а новите животни услови ги направиле да бидат уште попрактични и олеснувачки за младите луѓе, отколку раните утрински часови од традиционалните парохиски богослужбени собранија. Така, се служат „мали бденија“ во логични временски рамки според животните околности на верниците кои се вработени во градовите. Тие се служат во предвечерието на празниците или независно од нив, со водење сметка извршувањето на светата тајна на Евхаристијата временски да се совпадне со новиот ден, односно од полноќ па натаму, но и да се води сметка и да им се пружи потребно време за одмор на верниците по завршувањето на целото тоа богослужение.
На овој начин, односно со служење на „мали бденија“, не се чепка ниту евхаристискиот пост, ниту се спречува пристапувањето на верниците кон божествената причест, туку видно им се олеснува, според образецот на велигденското бдение и причестување, па дури и со аналогна примена на одредбата на типикот на св. Сава Освештен за убрзување на служењето Литургија поради „трудот на бдението“.
Другото решение што се предлага, а од некои и се протежира, е служење на потполна Литургија според образецот на Преждеосвештената Литургија, односно попладне или во првите ноќни часови. Тоа можеби е практично и не е противречно со временски необврзувачкиот карактер на Литургијата, но јасно се судира со најстарите преданија за евхаристиски пост. За секое служење Литургија и за учество во Светите тајни неопходно важи одредбата тоа да го прават „луѓе што не јаделе“. Во врска со ова особено јасен е 48. канон на Картагенскиот собор во Африка, по повод погребувањето на христијани, па дури и на епископи, кои умреле „приквечер“ и било потребно поради топлата клима да бидат веднаш погребани. Се одредува да не се служи Литургија, како што предвидувал поредокот, туку погребот да се изврши „само со молитви“, доколку учесниците и служителите „веќе јаделе“. Евхаристискиот пост апсолутно важел, а и денес важи. А целосно незамисливо е служењето Литургија без учество во неа преку причестување на служителите и, според силите и можностите, и на народот.
За избегнување на овие пречки се нудат две можности: Прво, да се определи временска рамка на евхаристиски пост врз основа на историскофизиолошки околности, кои би го одредувале времето на земање храна пред Литургија – причест, па така луѓето да бидат „гладни“, односно на празен стомак да се причестат. Второ, да важи преданискиот канон за нејадење од полноќ за оние кои сакаат да се причестат, колку и да изгледа тешко тоа правило. И двете решенија се неприфтатливи. Во однос на првото, слично нешто е направено во Западната Црква. Таму тоа почнало со добра цел, односно да им се олесни на клирот и на народот служењето и причестувањето на вечерни Литургии. Но тоа довело до разрешување на евхаристискиот пост. А одредувањето на видови јадење и пиење врз основа на лекарски податоци, посебни случаи за деца, стари, болни и патници, и одредување на соодветно време за работа на дигестивниот тракт се схоластички работи и им се туѓи на духот и на преданието на Православната Црква и на духот и на словото на евхаристискиот пост. Мислам дека несомнено многу брзо овие решенија би довеле до распад на поредокот и до несакани и антипреданиски девијации.
И второ, а можеби и најглавно, е следново: продолжување на постот во денови во кои не се пости е спречено од самото предание и од поредокот на Црквата. Ако Литургијата се служи попладне или пред полноќ во неделите и празниците и апсолутно се запазува евхаристискиот пост, тогаш радосните денови се претвараат во тажни, односно не се денови на присуство на Младоженецот, туку денови на очекување и подготовка. Токму тоа е духот на евхаристискиот пост. Убрзувањето на времето за служење на тајната на Евхаристијата и причестувањето на неа во деновите на големите празници, служењето малку подоцна во непразничните денови или уште поголемото продолжување на евхаристискиот пост во посните денови, го изразуваат токму тоа, а не физиолошката функција на нашиот дигестивен систем. Храната е за стомакот, а стомакот за храната. Но Бог и неа и него ќе ги укине (1. Кор. 6, 13).
Писателот на овие редови не е ниту на позиција, ниту е компетентен да определи дали пастирските причини кои се наметнуваат за оправдување на вечерните Литургии се толку силни, и дали потребите за тоа се непобитни. Можеби поради тоа ги потценува, мислејќи дека се неоправдани на нашиве простори. Можеби на други места, каде животните услови се различни или соживотот со друговерни и инославни народи наметнува изнаоѓање на слични решенија, прашањето има други димензии и има потреба од поинакво соочување со него. Во секој случај, вака или онака, се работи за многу сериозно прашање, со кое е потребно надлежните црковни личности да се соочат навремено и сериозно, откако исцрпно ќе се проучат преданието и посебните пастирски околности и барања на секоја област. Ќе ми се дозволи само да настојувам за сериозноста и итноста на прашањето. Завршувајќи смирено, би сакал да забележам, секогаш според мојата проценка, дека пастирските потреби не се такви за да се оправда разрешувањето или, поублажено, менувањето на една многувековна црковна пракса со воведувањето на вечерна потполна Литургија не во посни, туку во празнични денови. Потребите на верниците во доволна мера се покриваат со Литургиите во неработните денови, односно во сабота и во недела. А особено со таканаречените „мали бденија“ во предвечеријата на големите празници или и вонредно, но секогаш под услов да не функционираат, на некој начин, антагонистички во однос на големото богослужбено собрание на Божјиот народ и на богослужението во недела.
Извор: Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας Ε΄(501 – 600), Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Αποστολική διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2003.
Јован Фундулис е еден од најистакнатите литургичари на 20. век. Роден е на островот Лезвос во 1927 година. Студирал на Богословскиот факултет во Атина, на Универзитетот Леувен во Белгија, во Трир, и на Литургчкиот институт Мон-Сезар. Во периодот од 1969 до 1996 година бил професор на Богословскиот факултет во Солун. Бил управник и на Патријаршискиот институт за светоотечки студии. Има објавено голем број трудови, а извадоците објавени во овој број се од 5 – томното издание „Одговори на литургички недоумици“, кое се содржи од одговори на прашања што му ги поставувале свештеници во врска со различни литургички теми. Јован Фундулис се упокои на 24 јануари 2007 година.
[1] 48. канон на Картагенскиот собор и 29. канон на Пето-шестиот собор.
