Протопрезвитер Александар Шмеман
Од сите химни и молитви за време на постот, една кратка молитва може да се означи како Молитвата на Великиот пост. Преданието му ја припишува на еден од големите учители на духовниот живот – свети Ефрем Сирин. Еве го нејзиниот текст:
Господи и Владико на мојот живот, дух на мрзеливост, безволност, властољубие и празнословие не давај ми.
Дух на целомудрие, смирение, трпение и љубов, дарувај ми, на твојот слуга.
Да, Господи Цару, дарувај ми да ги гледам моите прегрешенија и да не го осудувам мојот брат, зашто си благословен во вековите на вековите. Амин.
Оваа молитва се чита двапати на крајот на секоја служба во текот на Великиот пост, од понеделник до петок (но не во сабота и недела зашто, како што ќе видиме подоцна, службите во овие денови не се според примерот на великопосните служби). При првото читање се прават метании после секоја молба. Тогаш сите се поклонуваме дванаесет пати говорејќи: „Боже, очисти ме грешниот“. Целата молитва се повторува правејќи една метанија на крајот.
Зошто оваа кратка и едноставна молитва зазема толку важно место во целокупното богослужение за време на Великиот пост? Затоа што на едноставен начин ги набројува сите негативни и позитивни елементи на покајанието и сочинува, ако може така да се каже, „потсетник“ за нашиот индивидуален подвиг во постот. Овој подвиг е насочен најпрво кон ослободување од некои основни духовни болести кои го формираат нашиот духовен живот и ни оневозможуваат дури и да почнеме да се обрнуваме кон Бога.
Основната болест е мрзеливоста. Тоа е онаа чудна мрзеливост и пасивност на целото наше битие, која постојано не турка „надолу“ наместо „нагоре“ – која постојано нè убедува дека промената не е можна, ниту пак пожелна. Всушност, тоа е длабоко вкоренетата циничност која на секој духовен предизвик му одговара со „заради што?“ и го прави нашиот живот огромна духовна пустелија. Тоа е коренот на секој грев, зашто ја труе духовната енергија уште во самиот корен.
Резултатот од таквата мрзеливост е унинието – малодушноста, безволноста. Тоа е состојбата на безнадежност, која сите отци ја сметале за најголема опасност за душата. Унинието е неможноста човек да види било што добро или позитивно; таа е сведување на сè на негативизам и песимизам. Тоа е навистина демонска сила во нас, зашто ѓаволот во својата суштина е лага. Тој го лаже човекот за Бога и за светот; го исполнува животот со темнина и негација. Унинието е самоубиство на душата, зашто ако го обземе човека, тој е апсолутно неспособен да ја види светлината и да ја посакува.
„Љубоначалие“ – Властољубие! Колку и да изгледа чудно, токму мрзеливоста и унинието го исполнуваат нашиот живот со властољубие. Изопачувајќи го целиот став кон животот и правејќи го бесмислен и празен, тие нè присилуваат да бараме надоместок во радикално погрешен став кон другите личности. Ако мојот живот не е свртен кон Бога, ако не е насочен кон вечни вредности, тогаш неизбежно ќе стане себичен и егоцентричен, а тоа значи дека сите други битија ќе станат средство за сопствено задоволување. Ако Бог не е Господ и Господар на мојот живот, тогаш јас станувам свој господ и господар – апсолутен центар на сопствениот свет и сè почнувам да вреднувам во контекст на моите потреби, моите идеи, моите желби и моите судови. Властољубието со тоа е суштинска изопаченост во мојот однос кон другите битија, барање тие да ми се потчинат. Тоа не е секогаш изразено во конкретна побуда да се владее и да се доминира над „другите“. Тоа може да се манифестира во рамнодушност, презир, незаинтересираност, безобѕирноста и непочитување. Тоа е навистина мрзеливост и униние, но овој пат вперени кон другите; со тоа, духовното самоубиство се надополнува со духовно убиство.
Конечно, празнословието. Од сите созданија, само човекот има дар на говор. Сите отци во тоа го препознаваат самиот „печат“ на Образот Божји во човекот, зашто Самиот Бог се откри како Слово (Јован 1, 1). Но, како врвен дар тој е истовремено и врвна опасност. Како основен израз на човекот, средство за негово самореализирање, истиот, од иста причина, е средство за негов пад и самоуништување, за предавство и грев. Словото спасува и словото убива; словото вдахновува и словото труе. Словото е орудие на Вистината и орудие за демонска лага. Имајќи крајно позитивна сила, истовремено, има и огромна негативна сила. Тоа навистина создава во позитивна или негативна насока. Кога отстапува од своето божествено потекло и намена, словото станува „празно“. Тоа ги „спроведува во сила“ мрзеливоста, безнадежноста, властољубието, а животот го претвора во пекол. Тоа станува самата сила на гревот.
Ова се четирите негативни „предмети“ на покајанието. Тоа се пречките коишто треба да се отстранат. Но, единствено Самиот Бог може да ги отстрани. Оттука е првиот дел од великопосната молитва; овој крик од длабочините на човековата беспомошност. Потоа молитвата се префрла на позитивните цели на покајанието, кои повторно ги има четири.
Целомудрие! Доколку овој израз не се сведе, како што тоа често и погрешно се прави, само на неговата сексуална конотација, тогаш тој се сфаќа како позитивна спротивност на мрзеливоста. Точниот и целосен превод на грчкиот збор „софросини“ и црковнословенскиот „целомудрие“ би требало да биде „целоумие“. Мрзеливоста е, пред сè, растуреност, скршеност на нашата визија и енергија, неспособност да се согледа целината. Значи, негова спротивност е токму целоста. Ако обично под целомудрие подразбираме добродетел спротивна на половата распуштеност, тоа е затоа што скршениот карактер на нашето постоење никаде подобро не се пројавува отколку во половата острастеност – во отуѓувањето на телото од животот и контролата врз духот. Христос ја обновува целоста во нас, а тоа го прави со обновување вистинскиот опус на вредности преку тоа што нè враќа кон Бога.
Првиот и најчудесен плод на оваа целосност или целомудрие е смирението или понизноста. За него веќе зборувавме. Тоа, пред сè, е победа на вистината во нас, отстранување на сите лаги во коишто обично живееме. Само смирението е способно за вистина, за согледување и прифаќање на нештата онакви какви што се, а со тоа и согледување на Божјото величие и добрина и љубов во сè. Затоа е речено дека Бог е милостив кон смирените и дека им се противи на горделивите.
Целомудрието и смирението природно ги следи трпението. „Природниот“ или „паднатиот“ човек е нестрплив, зашто бивајќи слеп во однос на самиот себе, тој брза да го суди и осудува другиот. Имајќи кршливо, непотполно и искривено знаење за сè, тој сè мери според сопствените вкусови и идеи. Рамнодушен кон секого освен кон себе, тој сака животот да му биде успешен тука и сега. Трпението, меѓутоа, е навистина божествена добродетел. Бог е трпелив не затоа што е „благ“, туку затоа што Тој ја гледа длабочината на сè што постои, затоа што внатрешната стварност на нештата, којашто во нашето слепило ние не можеме да ја видиме, Нему Му е отворена. Колку поблиску доаѓаме до Бога, стануваме сè потрпеливи и сè повеќе го созерцуваме безграничното почитување кон сите битија, што е и токму Божјата особина.
Конечно, круната и плодот на сите добродетели, на секој раст и подвиг, е љубовта – онаа љубов која, како што веќе кажавме, може само Бог да ја даде – дарот кој е цел на сите духовни подготовки и подвизи.
Сето е собрано и опфатено во завршната прозба на молитвата, во која молиме „да ги согледаме своите прегрешенија и да не го осудуваме својот брат“. Зашто, конечно, постои само една опасност: гордоста. Гордоста е изворот на злото, а сето зло е горделиво. Сепак, не е доволно само да ги согледам своите гревови, зашто дури и оваа очигледна добродетел може да се претвори во гордост. Духовните списи изобилуваат со предупредувања за суптилните облици на псевдо-побожноста која, реално, под плаштот на смирението и самоосудувањето може да доведе во вистинска демонска горделивост. Кога „ќе ги увидиме сопствените прегрешенија“ и „нема да ги осудуваме своите браќа“, кога, со други зборови, целомудрието, смирението, трпението и љубовта се едно во нас, тогаш, и само тогаш, во нас бива уништен најголемиот непријател, имено, гордоста.
По секоја прозба од молитвата правиме метанија. Метаниите не се ограничени само на молитвата на свети Ефрем Сирин, туку се една од препознатливите особености на целокупното великопосно богослужење. Овде, меѓутоа, најдобро е изразено нивното значење. Во долгиот и тежок подвиг на духовна обнова, Црквата не прави разлика помеѓу душата и телото. Целиот човек отпадна од Бога; целиот човек треба да биде обновен, целиот човек треба да се врати. Катастрофата на гревот лежи токму во победата над телесноста – животинското, нерационалното, похотта во нас – над духовното и божественото. Но телото е возвишено, телото е свето, толку е свето што и Самиот Бог „постана тело“. Спасението и покајанието, според тоа, не значат презир за телото и негово запоставување, туку враќање на телото на неговата вистинска функција како израз и живот на духот, како храм на бесценетата човечка душа. Христијанскиот аскетизам не е борба против туку за телото. Од оваа причина, целиот човек – душа и тело – се покајува. Телото учествува во молитвата на душата како што и душата се моли преку и во тело. Метаниите, „психосоматскиот“ знак на покајание и смирение, обожение и послушност, се според тоа, par excellence посен ритуал.
Извор: Schmemann, Alexander: “The Great Lent”, St Vladimir’s Seminary Press, New York, 1969, стр. 34-38.
