Протопрезвитер Александар Шмеман
Од сите литургиски правила кои се однесуваат на Великиот пост, едно е од суштинска важност за неговото разбирање и, бидејќи е специфично за Православието, претставува, во многу случаи, клуч за разбирање на православното литургиско предание. Се работи за правилото кое забранува служење на Света Литургија во работните денови во текот на Великиот пост. Одредбите се јасни: Светата Литургија во никаков случај не може да се служи за време на Великиот пост од понеделник до петок — со еден исклучок — на празникот Благовештение, доколку се падне во овие денови. Во среда и петок, пак, има посебна Вечерна служба на причестување, која се нарекува Литургија на Претходноосветените Дарови.
Значењето на ова правило до таа мера е заборавено, што во многу парохии, особено во оние кои биле изложени на западно и на латинското влијание,* тоа едноставно не се почитува, и чисто латинската пракса на секојдневно служење на „приватни” и „заупокоени“ Литургии се продолжува во текот на целиот Велики пост. Но, дури и таму каде што правилото се држи, не се прави никаков напор да се надмине формалното придржување на „одредбите“ и да се разбере нивното духовно значење, длабоката логика на Великиот пост. Затоа, важно е, детално да го објасниме значењето на ова правило кое ја надминува рамката на Великиот пост и ја објаснува севкупната литургиска традиција на Православието.
Во општи црти, тука имаме израз и примена на еден битен литургиски принцип: неспоивоста на Евхаристијата со постот. За да го разбереме значењето на овој принцип, не треба да почнеме од постот, туку од Евхаристијата. Во Православното предание, коешто во ова длабоко се разликува од евхаристиската теологија и пракса на западниот католицизам, Евхаристијата секогаш имала празничен и радосен карактер. Таа е, пред сѐ, Света Тајна на Христовото доаѓање и присутноста помеѓу учениците, па заради ова е прослава — во сосема реална смисла — на Неговото Воскресение. Навистина, доаѓањето и присутноста на Христа во Евхаристијата, за Црквата се „доказ“ за Неговото Воскресение. Тоа е радоста на запалените срца на Апостолите кога, на патот за Емаус, Христос им се покажа, во „прекршувањето на лебот“; тоа е вечниот извор на „искуственото” и „егзистенцијалното” знаење на Црквата за Воскресението. Никој не го видел самото Воскресение, па сепак, учениците веруваа во него, не затоа што некој на тоа ги научил, туку затоа што го видоа Воскреснатиот Господ. Кога „вратата беше затворена”, Тој се појави помеѓу нив и учествуваше во нивниот обед.
Евхаристијата сè уште е исто доаѓање и присуство, истата радост, и „разгореност на срцата“, истото трансрационално, а сепак апсолутно знаење дека Воскреснатиот Господ се покажува во „прекршувањето на лебот”. И таа радост е толку голема, што за раната Црква денот на Евхаристија не бил еден од обичните денови, туку бил Господовиот Ден — ден кој е над времето, затоа што во Евхаристијата веќе се согледува Царството Божјо. Самиот Христос на Тајната Вечера им кажал на своите ученици дека им го дарува Царството за да можат да „јадат и пијат во Неговото Царство“. Евхаристијата, бивајќи присуство на Воскреснатиот Господ, Кој се вознесе на небото и седи од десната страна на Отца, е учествување во Царството коешто е „радост и мир во Духот Свети“. Причестувањето е „храна на бесмртноста“, „небесен леб“, а приближувањето до Светата Трпеза е вистинско вознесение на небото. Значи, Евхаристијата е празникот на Црквата, или уште подобро: Црквата како празник, како радување во Христовото присуство, како учествување во вечната радост на Царството Божјо. Секогаш кога Црквата служи Евхаристија, таа е „дома“ – на небото; таа се вознесува таму каде што Христос се вознесе, за да можеме да „јадеме и пиеме на Неговата Трпеза во Неговото Царство…“ Така можеме да разбереме зошто Евхаристијата не се совпаѓа со постот, бидејќи постот, како што ќе видиме понатаму — е главен израз на Црквата кога е во состојба на патешествие, додека е само на патот кон Царството Небесно. А „синовите на Царството“ — вели Христос — „не можат да постат додека Женикот е со нив“ (Матеј 9, 15).
Па зошто тогаш, ќе праша некој, се дава Причеста во деновите на постот на Литургијата на Претходноосветените Дарови? Зарем тоа не во спротивност со горенаведениот принцип? За да одговориме на ова прашање, треба да го разгледаме вториот аспект на православното разбирање на причестувањето, неговото значење како извор на сила, која ги одржува нашите духовни моќи. Ако Светата Причест, како што видовме, е исполнување на сите наши подвизи и напори, цел кон која се стремиме, крајната радост на нашиот христијански живот, таа исто така неопходно е извор, и почеток на нашиот духовен напор, божествен дар, кој ни овозможува да знаеме, да сакаме и да се стремиме кон „поприсно заедничарење во невечерниот ден“ во Царството Божјо. Затоа што Царството, иако е дојдено, иако доаѓа во Црквата, допрва треба да исполнето и завршено на крајот на времето кога Бог сите нешта ќе ги исполни со Себеси. Ние тоа го знаеме и учествуваме во тоа со исчекување; ние сега учествуваме во Царството кое допрва ќе дојде. Имаме претчувство и предвкус на славата и блаженството, но сè уште сме на земјата, и нашето севкупно земно битисување е долг, и често мачен, пат кон крајниот ден Господов. На овој пат, потребна ни е помош и поддршка, сила и утеха, зашто „кнезот на овој свет“, сè уште не се предал. Напротив, знаејќи дека ќе биде победен од Христа, тој подготвува последна и жестока битка против Бога, за да оттргне од Него колку што е можно повеќе луѓе. Оваа битка е толку тешка, а „вратата адова“, толку моќна што и Самиот Христос ни говори за „тесниот пат“, и дека малкумина се оние кои можат по него да одат. Во оваа борба, нашата главна помош се токму Телото и Крвта Христови, таа „насушна храна“, која духовно нѐ одржува, и без оглед на сите искушенија и опасности, нѐ прави да бидеме Христови следбеници. Затоа, откако ќе ја примиме Светата Причест ние се молиме:
„…дај овие дарови да ми бидат и мене за исцелување на душата и телото, за одгонување на секој противник, за просветување на очите на срцето мое, за мир на душевните мои сили, за вера непосрамена, за љубов нелицемерна, за исполнување со премудрост, за сочувување на заповедите Твои, за умножување на божествената Твоја благодат, за здобивање со Твоето Царство…“
„…да не ме изгориш, Творче мој, туку продри во моите членови и состави, во утробата, во срцето… Та како од Твојот дом, со влегувањето на причеста, како од оган да бега секој злотвор, секоја страст…“
Ако Великиот пост и постењето значат засилена борба, тоа е — според Евангелието — затоа што тогаш сме лице в лице со злото и со сите негови сили. Затоа, токму тогаш ни е особено потребна помошта и силата на тој Божествен оган. Во тоа е смислата на особеното великопосно причестување со претходно осветените Дарови т.е. Дарови осветени на Евхаристијата во претходната недела, кои се чуваат во олтарот за причестување на верниците во среда и петок навечер.
Во посните денови не се служи Евхаристија затоа што нејзиното служење е непрестано зголемување на радоста, меѓутоа, во Црквата постои непрестана присутност на плодовите од Евхаристијата. Исто како што „видливиот“ Христос, се вознесе на небесата, а сепак е невидливо присутен во светот, како што Пасхата се слави еднаш годишно, а сепак нејзините зраци го осветлуваат севкупниот живот на Црквата, како што Царството Божјо кое допрва ќе дојде, сепак е веќе помеѓу нас, така е и со Евхаристијата. Како Света тајна и славење на Царството, како празник на Црквата таа е неспоива со постот и не се служи за време на Великиот пост; а како благодат и сила на Царството кое веќе дејствува во светот, како наша „насушна храна” и оружје во нашата духовна борба, таа е во самиот центар на постот, таа е навистина, небесна манна која нѐ одржува во живот за време на нашето патување низ пустината на Великиот пост.
*Авторот живеел во САД
Извор: Schmemann, Alexander: “The Great Lent”, St Vladimir’s Seminary Press, New York, 1969, стр. 45-49.
