Литургијата на словото денес е втор дел на Литургијата (бидејќи Проскомидијата станала, на некој начин, нејзин прв дел). Во него се сместени речиси сите изменливи делови на Литургијата, односно во голема мера овој дел е сообразен со годишниот и седмичниот празничен циклус. Според сведоштвото на Псевдо-Дионисиј Ареопагит (во неговото дело „За црковната ерархија“ – 6 век), кое е потврдено подоцна од свети Симеон Солунски (+1429), пред почетокот на Литургијата свештеникот го кади олтарот, целиот храм и повторно олтарот. Слична пракса опишува и Цариградскиот Патријарх Филотеј (+1376), во неговото дело „Поредок на Божествената Литургија“. Делумно, таа пракса е сочувана и денес, но кадењето обично се извршува само во олтарот. Тоа е дел од чинот на Проскомидија, а не од Литургијата на словото. Во некои манастири е запазена уште подревната пракса: кадењето на олтарот и на храмот да се извршува за време на Шестиот час.
Непосредно пред почетокот на Литургијата, свештенослужителот кажува двапати: Слава на Бога во висините…[1] и: Господи отвори ми ги усните…[2] Ова се релативно подоцнежни додатоци, а за првпат се среќаваат во молитвослови од 13 век. Во своето дело „Поредок на Божествената Литургија“, Цариградскиот Патријарх Филотеј спомнува за можност на свештенослужителот да избере меѓу изговарање на: „Слава на Бога во висините…“ или на молитвата „Цару небесен“. Веројатно овие подготвителни зборови станале дел од Литургијата околу 12 век, и тоа не насекаде. Во тој период молитвата „Цару небесен“ станала дел од чинот „земање време“, кој, исто така, има подготвителен карактер.
Зборовите на ѓаконот Времја сотворити Господеви, владико, благослови![3], се толкуваат како знак за почеток на Литургијата. Слични „знаци“ за почеток и за крај се среќавале во протоколот на византисакиот императорски двор. Таму постоела специјална група од триесет дворјани, чие задолжение било да наложуваат тишина насекаде каде што се појавувал императорот. Тоа довело до цел систем од гестови и знаци.
Почетен возглас: „Благословено е Царството…“
Овој возглас, како почеток на Литургијата, за првпат се спомнува во еден коментар на свети Теодор Студит за Литургијата на претходно осветени дарови. Конечно се утврдил како почетен возглас во 12 век, кога се оформило разделувањето на чинот на Проскомидијата. Потеклото на овој возглас е антиохиско. Со овој возглас започнуваат сите богослужби според некогашниот парохиски типик. До конечното воведување на овој возглас, Литургијата започнувала со зборовите: „Мир на сите“, а само во Александрија со зборовите: „Господ да биде со вас“. Свети Симеон Солунски (+1429) забележува дека возгласот „Благословено е Царството…“ е новозаветен, а возгласот „Благословен е нашиот Бог…“ е старозаветен по содржина.
Голема ектенија и антифони
Елементите, што се пред малиот вход и непосредно по него, потекнуваат од литијата, која била правена по улиците на Цариград од местото на собирање на христијаните до храмот, каде што се служела Литургијата. Местото на собирање било или некој пункт во градот или атриумот на храмот. Во периодот од 5 до 6 век, таа литија го содржела следново: ѓаконот кажувал голема ектенија, свештеникот ја читал молитвата на трисветата песна, а певците пееле по еден антифон, кој во тоа време бил 79 псалм, така што по секој стих се додавал припевот „Свети Боже, Свети Силни, Свети Бесмртни, помилуј нѐ“. Входниот стих бил: „Господи, Господи погледни од небото и види…“[4] Во архијерејската Литургија, овој стих е сочуван. Денес архијерејот го кажува ова при трикратното благословување со дикири и трикири.
Во 528 г. императорот Јустинијан Велики напишал во храмот да се пее химната „Единородниј Сине“. Набргу потоа таа химна станала припев на 94 псалм, чиј шести стих „Приидите поклонимсја…“ се утврдил како входен сѐ до ден-денес. Во 8 век, кога чинот на Проскомидија се разделил, а подготовката на даровите била префрлена пред почетокот на Литургијата, антифоните со ектении биле зголемени на три, така што на претходните им се додадени уште два. Меѓутоа, архијерејот и натаму продолжил да влегува во олтарот по третиот антифон. Така било сѐ до 12 век, а од 13 век, големата ектенија и антифоните започнувале по возгласот „Благословено е царството…“ Таа практика продолжува до денес.
Што се однесува до содржината на антифоните, во обични денови се пееле псалмите: 91, 92 и 94 со припевите: „Молитвами Богородици, Спасе, спаси нас“; „Алилуија“ и „Единородниј Сине…“ На Господови и на Богородични празници, исто така, се пееле три антифони. Во 12 век, во цариградскиот манастир „Евергетис“, наместо три антифони во неделни и во празнични денови (освен на Господови празници) се пеел првиот дел од Изобразителната, односно псалмите 102 и 142 и блаженствата. Таа практика , која преминала и во светогорските манастири, во 14 век била запишана во „Поредокот на Литургијата“ од Цариградскиот Патријарх Филотеј.
Современиот поредок е следниов: во обични денови се пеат антифоните – 91 псалм со припев: Молитвами Богородици…, 92 псалм со припев: Спаси ни Сине Божиј… Во неделни денови, наместо горенаведените антифони се пеат псалмите 102 и 142, и блаженствата со определените тропари од октоихот. Господовите празници имаат специјални антифони, кои се пеат со припевите: Молитвами Богородици… и: Спаси ни Сине Божиј…, а наместо трет антифон се пее отпустителниот тропар. Денес, наместо цели антифони, обично се пеат само припевите.
Молитвата на првиот антифон по својот происход претставува древна втора молитва за верните, која била читана пред отпуштањето на огласените. Со постепеното исчезнување на огласителниот поредок, оваа, заедно со уште една молитва на верните и една отпустителна молитва, била префрлена како молитва на првиот антифон. Поради тоа не постои содржинска врска меѓу молитвата и антифонот. Возгласот е завршен дел од молитвата.
Молитвата на вториот антифон претставува отпустителна молитва, која порано била читана непосредно пред крај на Литургијата на словото. Затоа таа, содржински, не е поврзана со антифонот. Очигледна е поврзаноста на содржината на молитвата со задамвоната молитва, која се чита на крајот од Литургијата. Причината за нејзиното префрлање како молитва на вториот антифон е иста како и за првата.
Молитвата на третиот антифон претставува древна молитва на верните. Упатена е кон Синот Божји, што е редок случај во источните литургиски текстови. Веројатно била напишана во врска со борбата против аријанците и против духоборците, и претставува дел од практиката на древната Црква преку богослужбени текстови да се изложува правилното учење за Синот Божји.
Входен тропар („Входно“)
До периодот 4-5 век, како во Источната, така и во Западната црква, влегувањето на епископот во храмот не било поврзано со определено пеење. Во 5 век било воведено пеењето на еден псалм, придружен со припев или со тропар. Го пееле певците и присутните, а добил назив „входно“. Входен тропар бил и „Свети Боже“. Согласно востановената пракса, денес „входно“се пее при влегувањето на свештенослужителите во олтарот. Тоа спаѓа во менливите делови на Литургијата. Најчесто ползувано „входно“е: Приидите поклонимсја и припадем ко Христу…, кон кое, зависно од денот, се додава: во свјатих дивен сиј… или: воскресиј из мертвих… итн.
Кадење (Кога служи епископ)
До почетокот на малиот вход, епископот стои во централниот дел на храмот. За него овој вход претставува почеток на Литургијата. Согласно древно востановената пракса, пред почетокот на секое богослужение, храмот бил исполнуван со темјан. Оваа традиција е сочувана само во случаи кога Литургијата ја служи епископ. Оттаму е и практиката тој да ги кади олтарот и целиот храм веднаш по завршувањето на малиот вход (тоа е всушност некогашниот почеток на Литургијата).
Согласно константинополската богослужбена традиција, на најторжествените моменти за време на богослужението кади епископот или свештеникот, кој началствува. За разлика од неа, во монашката практика, изразена во Ерусалимскиот устав, секогаш кади ѓаконот. Поради ова постојат извесни разлики во некои изданија на Служебникот.
Тропари и кондаци
Во периодот од 10 до 11 век, по малиот вход следела мала ектенија, која отпаднала кон крајот на 12 век.
Тропарите и кондаците спаѓаат во менливиот дел на Литургијата. Согласно праксата од 8 век, на големи празници тропарот на третиот антифон „Единородниј Сине“ бил префрлан кон вториот, а на негово место се пеел отпустителниот тропар на денот. Во неделни денови се пеел воскресниот тропар. По некое време биле воведени и тропарот на храмот и кондакот. Подоцна била востановена практика прво да се испеат сите тропари, а по нив кондаците.
Молитвата на трисветата песна („Свети Боже…“)
Молитвата „Боже Свет, Кој во светите почиваш…“ е иста во Златоустовата и во Василиевата Литургија. Всушност, таа во оригинал е составен дел на Василиевата, па оттаму е преземена и во Златоустовата Литургија. Претходно Златоустовата Литургија имала друга молитва на трисветата песна.
Начинот на кој оваа молитва денес е поврзана со возгласот, а и со самата песна, значително се разликува од првобитниот начин. Нејзиното место било пред возгласот од малата ектенија. Денес обично се практикува да се чита или за време на пеењето на тропарите и на кондаците или, пак, по возгласот „Зашто си Свет…“, односно за време на самото пеење на трисветата песна. Меѓутоа, содржината на молитвата јасно ни укажува на фактот дека таа треба да биде прочитана пред пеењето на трисветата песна. Имено, во неа се молиме Бог да ја прими трисветата песна од нас грешните. Тоа логички подразбира дека молитвата ѝ претходи на песната. Нарушувањето на овој ред е поврзано со практиката, според која поголемиот дел од литургиските молитви се читаат тивко.
Песната „Свети Боже…“
Песната „Свети Боже“ влегла во состав на Литургијата, како антифон, во периодот од 5 до 6 век. Била пеена како „входно“, наизменично од свештенослужителите и од певците, десет или повеќе пати. Во периодот од 4 до 5 век, во составот на повеќето источни Литургии биле додадени нови антифони, а големата ектенија била преместена на почетокот на Литургијата. При овие промени, песната „Свети Боже“ го сочувала своето старо место, непосредно пред библиските читања.
Текстот на оваа песна е преработка на стиховите од Ис 6,3 и Пс 41, 3. Сведоштва за неа имаме уште од времето на свети Василиј Велики, а повод за оформување на истата најверојатно била борбата против аријанците. Според подоцнежната византиска традиција, Свети Боже се однесува кон Отецот, Свети Крепки кон Синот, а Свети Бесмртни – кон Светиот Дух. Поверојатно е дека целата песна се однесува кон Отецот, слично на ангелската песна од Евхаристискиот канон.
Еретиците, наречени теопасхити, во 474 г. кон текстот на песната „Свети Боже“ ги додале зборовите „распнат за нас“, бидејќи, според нив, на крстот страдала и Божјата природа на Спасителот. Со 81. правило од Шестиот вселенски собор овој додаток е отфрлен, а се сочувал во некои антихалкидонски монофизитски цркви.
Песната „Свети Боже“ може да се смести во менливите делови на Литургијата. Во деновите кога се извршувале групни крштевања на огласените (Богојавление, Божик, Лазарева сабота, Велигден, Педесетница), како и во денови посветени на крстот (Крстовден и Крстопоклона недела), наместо песната „Свети Боже“, се пеат песните: „Елици во Христа…“, односно „Кресту Твоему поклањаемсја…“
Користена литература:
Архимандрит Авксентий, Литургика (част 3), Пловдив 2008.
Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λειτουργική Α΄, Θεσσαλονίκη 2000
Благой Чифлянов, Православна Литургика, София 2008.
[1] Лк 2, 14
[2] Пс 501, 17.
[3] Пс 118, 126.
[4] Пс 79, 15-16.
